6. Van herfsttij naar renaissance 
14^de - 15^de eeuw

DE KRACHTEN VAN VERVAL

AANGEMOEDIGD door de H. Catharina van Siena keerde de paus na 70 jaar ballingschap in 1337 eindelijk terug naar Rome. Maar het jaar daarop barstte het groot Westers Schisma los (1378-1417). De Kerk had toen twee pausen: een in Rome en een andere in Avignon, en weldra zelfs een derde in Pisa! Op het Concilie van Konstanz, dat een einde maakte aan het schisma door de uitverkiezing van Martinus V in 1417, en daarna op het Concilie van Bazel (1431), wilden bisschoppen en theologen de suprematie van het concilie over de paus opleggen, tot groot genoegen van de vorsten.

Doordat het pausdom verzwakte en de volkeren meer en meer autonoom werden, verloor de Christenheid haar eenmakende band. Frankrijk, dat zeer zwaar beproefd werd door de Honderdjarige Oorlog, werd op wonderbare wijze gered door de H. Jeanne d’Arc. De christenvorsten, voortdurend onderling verdeeld, bleven doof voor de oproep van de H. Stoel om op kruistocht te trekken. De inname van Constantinopel door de Turken in 1453 betekende het einde van het Oosters christelijk rijk.

Vanaf de 14^de eeuw groeit er met de utopistische Fraticelli, met de antipaapse Marsilius van Padua en met Ockham die het gezag van Sint-Thomas ondermijnt, een sterke kritische en subversieve gedachtestroming. In 1380 ondersteunen Wycliff van op zijn leerstoel in Oxford en rond 1400 Jan Hus in Bohemen reeds alle toekomstige ketterijen van Luther, met volksopstanden tot gevolg.

De Renaissance zelf is zeer dubbelzinnig.

Talrijke oude manuscripten die gered zijn uit de plundering van Constantinopel komen toe in Italië, waar zij enthousiasme opwekken voor de meesterwerken van de Oudheid.

In Firenze beschermen de Medici de beroemdste kunstenaars van het Quattrocento (1400-1500). Weldra, met Nicolaas V, ontvangen de pausen zelf met open armen humanisten, schilders en beeldhouwers. Op het einde van de eeuw wedijveren ze met Lorenzo il Magnifico, de prins van de mecenassen, om van Rome de hoofdstad van de Italiaanse Renaissance te maken. Zij slagen er in om de grootste genieën van hun tijd – Bramante, Michelangelo, Rafaël – aan zich te binden en zetten hen aan het werk om de Eeuwige Stad op te smukken voor de glorie van de Kerk.

Maar wanneer de geestdrift voor de Oudheid hand in hand gaat met misprijzen voor het christelijk verleden, wordt de Renaissance ook aanleiding tot een gevaarlijk nieuw heidens humanisme. De letteren en de kunsten verheerlijken alle hartstochten. Macchiavelli ontwikkelt de theorie van het politiek cynisme. De vorsten leveren zich over aan uitspattingen van wellust en geweld. De prelaten van de Kerk, bisschoppen en pausen, nemen vaak dezelfde verdorven zeden over. Paus Borgia (Alexander VI) is daar een betreurenswaardig voorbeeld van.

DE LEVENDE KRACHTEN VAN DE KERK

Al leefden ze slecht, toch bewaarden de pausen van de Renaissance zonder uitzondering de schat van het geloof en bestuurden ze de Kerk met vaste hand. Bovendien tastten de misbruiken maar een minderheid van de geestelijkheid aan. Onder het volk bleef het geloof stevig overeind en behield de godsvrucht zijn vurigheid. Het succes van de bedevaarten, de religieuze kunst en de nieuwe devoties tot het lijden van Onze-Lieve-Heer en tot de smarten van Onze-Lieve-Vrouw getuigen daarvan. Het is de tijd waarin de kruiswegen ten tonele verschijnen, de piëta’s en de grafleggingen.

Ontelbare heiligenonderhouden de levendigheid van de Kerk en brengen het goddelijk antwoord op de kwalen en de gevaren van de tijd. Sint-Brigitta van Zweden en de H. Catharina van Siena durven de paus berispen en aansporen naar Rome terug te keren. Het mystieke leven kent een heerlijke ontplooiing en brengt zijn zuiverste meesterwerk voort: De Navolging van Christus.

Om de ellende en de rampen te lenigen, organiseren talrijke heiligen de liefdadigheid, zoals de H. Francesca Romana en de Zalige Bernardinus van Feltre. Tegen het moreel verval staan grote predikers op: Sint-Vincentius Ferrer doet de vurigheid in Frankrijk en Spanje heropflakkeren door zijn veelvuldige wonderen, Sint-Bernardinus van Siena en zijn leerlingen doorkruisen Italië om de heilige Namen van Jezus en Maria te prediken. Heilige bisschoppen voltooien de hervorming van de zeden, zoals Sint-Laurentius Justinianus in Venetië en Sint-Antoninus in het Firenze van de Medici. Kloosterorden worden gesticht: Sint-Franciscus a Paulo, aanvankelijk eremiet in Calabrië, sticht de miniemen vooraleer hij naar het hof van Lodewijk XI in Frankrijk wordt geroepen. Vanuit Corbie organiseert de H. Coleta de hervorming van de clarissen, waarvan in Italië de H. Catharina van Bologna het model is.

Tegenover de heidense Renaissance hernieuwen de christelijke humanisten de studie van de Schriften en de Kerkvaders. En bovenal is er de schittering van de christelijke kunst. De Vlaamse Primitieven met de gebroeders van Eyck, Rogier van der Weyden, Hugo van der Goes, Hans Memling en Dirk Bouts vinden navolging in heel Europa. Met de Z. Fra Angelico, dominicaan in het San Marcoklooster in Firenze, bereikt de schilderkunst, doordrenkt van mystieke intuïtie, de top van de volmaaktheid.

Sint-Jan van Capestrano is de ziel van de kruistocht tegen de Turken, waardoor het belegerde Belgrado bevrijd wordt (1456) en de Christenheid voor een eeuw gevrijwaard is van het Turkse gevaar. God toont op een opmerkelijke manier zijn voorliefde voor Frankrijk tegen Engeland wanneer Jeanne d’Arc op aanwijzing van haar Stemmen er op uit trekt om de Engelsen uit Frankrijk te gooien en daar ook schitterend in slaagt. Op het moment van de koningszalving in Reims herinnert zij de kroonprins er aan dat hij de plaatsvervanger van Christus is, die de echte Koning van Frankrijk is.

Hoe donkerder de tijden van crisis, hoe feller het grote licht van de heiligen schittert. Toch waren de 14^de en de 15^de eeuw een tijd van verval. Waarom? Wegens het tekortschieten of de zwakheid van de gezagsdragers. De Kerk had nood aan heilige pausen en grote theologen, de Christenheid aan heilige koningen.

Toch was deze neergang niet algemeen: Portugal en Spanje vormen een opmerkelijke uitzondering. De Katholieke Koningen brengen voor de muren van Granada de Reconquista tegen de Moren tot een goed einde (1492).

In dezelfde kruistochtgeest vertrekken Spanjaarden en Portugezen op ontdekkingsreis naar Indië en Amerika, waar conquistadores en missionarissen het Kruis van Christus planten.

Dankzij de energieke actie van voorbeeldige koningen kent de Kerk op het Iberisch schiereiland orde en voorspoed. Het beste van de middeleeuwen vloeit er harmonieus samen met de nieuwe inbreng van de Renaissance.

De geest van de kruistochten heeft geleid naar de ontdekking van nieuwe werelddelen, en de Inquisitie heeft het humanisme gevrijwaard voor het heidens gist van de Renaissance. Dit deel van Europa is zonder slag of stoot, zonder decadente overgang, van het ideaal van de middeleeuwen overgestapt naar de grote katholieke Renaissance van de 16^de eeuw.

Aan het hof van de Katholieke Koningen illustreert kardinaal Ximenes de Cisneros deze volmaakte harmonie. Als voorbeeldig franciscaan hervormt hij de huizen van zijn orde. In 1509 leidt hij de vloot die Mers-el-Kebir en Oran op de Turken herovert; tijdens de ontscheping van zijn troepen brengt hij heel de nacht door in gebed en de volgende morgen heeft de overwinning plaats. Als geleerd humanist publiceert hij in 1514 de eerste meertalige bijbel. In 1515 is hij aan het hof de vaste raadgever over Amerika. Hij sterft als een heilige in 1517. Dit heerlijk samengaan van de twee machten is de voorbereiding tot het hoogtepunt: de Gouden Eeuw van Spanje.